‘Het verhaal van de Ommerschans’

De afgelopen weken is hard gewerkt aan het uitgraven van grachten en het opwerpen van schansen aan weerszijden van de doorgaande Balkerweg (r101). De Ommerschans met een rijk verleden als vestingwerk, strafkolonie van de Maatschappij van Weldadigheid en inrichting voor jongens voor de bomen en struiken er de overhand kregen.

Op een deel van de gracht kon in de winter geschaatst worden, het ontdekken van de ijskelder was een avontuur en de naamloze grafkruizen intrigeerden bij elke wandeling. Nu heeft een financiële injectie van de Provincie Overijssel het mogelijk gemaakt de Ommerschans weer en meer een gezicht te geven. Provincie Overijssel, Staatsbosbeheer, Stichting Participatieproject De Ommerschans en Vereniging De Ommerschans en Bureau Maris sloegen met vele vrijwilligers de handen ineen.

Op 31 oktober 2015 is de officiële opening gedaan door Hester Maij (CDA politica en dochter van voormalig verkeersminister Hanja Maij-Weggen) gedeputeerde van de provincie. Om de nieuwe look & feel van de Ommerschans bij het grote publiek bekend te maken werd vandaag ook een Beleefdag georganiseerd. Dokter Lipholt nam het publiek in de maling met goocheltrucs, we konden lasergamen in het bos langs de Schansweg, de Veldzichthoeve stelde opgegraven scherven, glaswerk en afval tentoon, maar ook kaarten van de Ommerschans en statistieken van Veldzicht. In de tent van Staatsbosbeheer werd muziek gemaakt, archeoloog Kasper van den Berghe vertelde enthousiast over de opgegraven muren van het ziekenhuis uit de Kolonietijd.

De schans
Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) werd op de smalle zandrug door het plaatselijke moeras een toegangsweg naar Noord-Nederland rond 1620 voorzien van een verdedigingsschans. De Ommerschans was een verdedigingswerk in de linie van de Eems. Tussen de parkeerplaats en de Veldzichthoeve aan de westzijde en bij de Schansweg aan de oostzijde van de R101 zijn nu nieuwe wallen opgeworpen om de stervormige schans weer een beetje zichtbaar te maken.

Strafkolonie
De schans verloor zijn verdedigingsfunctie en werd jarenlang een munitieopslag. De Maatschappij van Weldadigheid, een project van Johannes van den Bosch in de 19e eeuw om uitschot uit het westen perspectief te geven, op en top maakbare samenleving, leidde in Drenthe tot de stichting van kolonies Frederiksoord, snel daarna ook Willemsoord en Wilhelminaoord, om de moerasgronden te ontginnen voor de landbouw. Voor de onwilligen (ziek, zwak, misselijk of crimineel) werden aparte strafkolonies in Ommerschans (1819) en Veenhuizen (1823) opgericht.
De kavels, watergangen, genummerde hoeven, kerk, meesterswoning en limietenhuisjes voor de bewakers, de begraafplaats voor de duizenden die rond Balkbrug het leven lieten in deze periode, her en der zijn de sporen nog altijd zichtbaar. Historicus Wil Schackmann beschreef het bijzondere verhaal achter deze plek in De Bedelaarskolonie, daarvoor schreef hij De Proefkolonie over Frederiksoord. Suzanna Jansen schreef Het Pauperparadijs over het leven in Veenhuizen. En wil je meer zien, kijk dan de aflevering Een land zonder paupers van de NPO Geschiedenis documentaireserie IJzeren Eeuw of beluister de RTV Oost Boeren, Burgers, Buitenlui aflevering over de Ommerschans nog eens.
Waar het enorme complex in Veenhuizen (Drenthe) bewaard gebleven is en tegenwoordig het Gevangenismuseum herbergt, is van een soortgelijk gebouw, destijds één van de grootste bouwwerken in Nederland, in Ommerschans behalve wat fundamenten niets meer te vinden. Wat nog resteert van De Ommerschans wordt samen met de andere Koloniën van Weldadigheid genomineerd voor de UNESCO Werelderfgoed lijst. De gemeente Hardenberg heeft recent de grenzen van het betrokken gebied vastgesteld.

Veldzicht
Eind 19e eeuw werd het complex afgebroken. De stenen zijn gebruikt bij de bouw van Veldzicht, dat de afgelopen eeuw dienst deed als TBS kliniek of zoals het later ging heten: Forensisch Psychiatrisch Centrum. ‘De TBS’ was één van de belangrijkste werkgevers in het dorp, veel van de Rijkswoningen voor de betrokken ambtenaren vallend onder Justitie & Veiligheid, markeren nog altijd de Boslaan, Essenlaan en Ommerweg.

Het mysterie ontrafeld
De nieuwe wandelroute langs de nieuwe grachten, het ravelijn, de hoge wal en de bladvormige stepping stones waren de rode draad. Tijdens de route werden verhalen van de Ommerschans uitgespeeld door diverse theatergezelschappen. Ambachtslieden waren aan het werk in Smederij Hiemstra aan de Balkerweg, Atelier Het Ravelijn en Stal De Tuinhoeve. Belangstellenden konden starten bij de Veldzichthoeve, de winkel met zelfgemaakte artikelen van bewoners / patiënten van het Forensisch Psychiatrische Centrum Veldzicht aan de Balkerweg 80.

Een verslag van Henk Jan van der Klis